Μπορεί η αγορά να είναι ηθική;

«Αρετές και Συμφέροντα» συμβιβάζονται; Τα δύσκολα ερωτήματα είναι για τα καλά βιβλία, μόνο που σπανίζουν και αυτά. Η δικτατορία της αγοράς έχει σαρώσει, εκτός των άλλων και το «πνεύμα» και την «ηθική» όπως θάλεγε ο αλησμόνητος Αυλωνίτης, νομίζω στην «Ωραία των Αθηνών». Η κρίση που διερχόμαστε δεν είναι μόνο οικονομική αλλά και ηθική και θα πρόσθετα χωρίς φόβο και πάθος και διανοητική.. Το ένα φέρνει το άλλο. Σαν νάχουν κολλήσει τα μυαλά σε μια μόνο κατεύθυνση. Κατανάλωση και κέρδος. Τώρα δε, που πλήττεται η κατανάλωση από την κρίση, πάλι την αύξηση της κατανάλωσης προτείνουν ως λύση! Κι όλα αυτά οι διάφοροι «προφεσόροι» της αγοράς τα διανθίζουν με περισπούδαστες μπούρδες ανακατεύοντας μεταξύ των άλλων και τον Ανταμ Σμίθ τον οποίο παρουσιάζουν ως τον μέγα απολογητή του καπιταλισμού..

 

 

Ευτυχώς όμως που υπάρχουν και σοβαροί πανεπιστημιακοί, όπως ο αν. καθηγητής της ηθικής φιλοσοφίας Διονύσης Δρόσος, που όχι μόνο ξέρουν να μελετούν, αλλά και το κυριότερο βλέπουν τον εαυτόν τους ενταγμένο μέσα στην κοινωνία που ζούμε και νοιάζονται γι αυτήν, αντί να απολαμβάνουν τις δάφνες τους και να ξεκοκαλίζουν ευρωπαϊκά προγράμματα κλεισμένοι μέσα σε ένα υπερβατικό, δήθεν επιστημονικό, καβούκι.. Λες και ήταν μια «παραγγελιά» της κοινωνίας λοιπόν, ο Διονύσης Δρόσος έρχεται να ξεκαθαρίσει τα πράγματα ακριβώς την στιγμή της μεγάλης κρίσης. Ανθολόγησε κείμενα σπουδαίων Βρετανών στοχαστών που μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά και έγραψε ένα εκτενές και θαυμάσιο επίμετρο που, όχι μόνο κάνει ευκόλως κατανοητό τον προβληματισμό τους και ιδιαιτέρως του Ανταμ Σμίθ, αλλά και τον μεταφέρει στην εποχή μας.

Οι στοχαστές αυτοί συμμετείχαν σε μια σημαντική ηθικοφιλοσοφική συζήτηση από τα μέσα του 17ου μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, το διακύβευμα της οποίας αποτελεί η συμβατότητα της αρετής με τα ατομικά συμφέροντα.  Στο εξαιρετικό επίμετρο του ο καθηγητής Διονύσης Δρόσος επισημαίνει μεταξύ άλλων το κλίμα προβληματισμού εκείνης της εποχής: «Χαρακτηριστικό του εν λόγω κλίματος είναι η εστίαση του ενδιαφέροντος όχι τόσο στην οικονομική πρόοδο αλλά στις ηθικές επιπτώσεις της. Χωρίς να παύουν να είναι «μοντέρνοι», χωρίς να αμφισβητούν την αναγκαιότητα της ανάπτυξης του εμπορίου και την εξάλειψη όλων των καταλοίπων της παραδοσιακής κοινότητας, τα οποία θα μπορούσαν να εμποδίσουν ή να επιβραδύνουν αυτή την πρόοδο, οι διανοούμενοι της Σκοτίας διακατέχονται συγχρόνως από τη μέριμνα για τις επικίνδυνες ως προς την ηθική κοινότητα επιπτώσεις μιας ισχυρής εμπορικής αυτοκρατορίας και της συναφούς με αυτήν καθίδρυσης μιας «κοινωνίας ξένων»…».

Το μεγάλο πρόβλημα με τον Σμίθ είναι ότι δεν έγραψε μόνο για το «αόρατο χέρι της αγοράς» αλλά και για τα «ηθικά συναισθήματα» του ανθρώπου! Φυσικά οι διάφοροι αλήτες και ασυνείδητοι της αγοράς και τα golden boys της, επικαλούνται μόνο το «αόρατο χέρι», δηλαδή χωρίς περιστροφές, το δικό τους χέρι.. Ότι τάχα μου αυτό το «χέρι» ρυθμίζει από μόνο του την αγορά και μετατρέπει αυτομάτως το ιδιωτικό συμφέρον και σε κοινωνικό.. Όμως ο Σμιθ διέβλεπε καθαρά ότι, ενώ από τη μια η ελεύθερη αγορά έχει προοδευτική διάσταση και παράγει πλούτο, από την άλλη ευνοεί το εγωιστικό συμφέρον και την αδιαφορία για το κοινωνικό σύνολο. Έτσι στο άλλο μεγάλο έργο του, στην «Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων» (1759) έθετε το ερώτημα πώς είναι δυνατόν οι άνθρωποι, εγωιστές κατά κανόνα, να μπορούν να έχουν ηθικά κριτήρια, τη στιγμή που προτάσσουν πάντα το συμφέρον τους. Ο Σμίθ καυτηριάζει τους κυνικούς μεγαλοϊδιοκτήτες, οι οποίοι, «με την αρπακτικότητα και τον εγωισμό τους» προωθούν αποκλειστικά «ματαιόδοξες και ακόρεστες, προσωπικές επιθυμίες», καταδικάζοντας στην εξαθλίωση τους εργάτες τους, από τους οποίους εξαρτώνται για την παραγωγή ειδών πολυτελείας. Σ’ αυτή τους την παρανοϊκή συμπεριφορά, τονίζει ο Σμιθ, «καθοδηγούνται από ένα αόρατο χέρι (της αγοράς)…, χωρίς να έχουν την πρόθεση να προάγουν το γενικό, κοινωνικό συμφέρον». Την θεωρία του για τα ηθικά συναισθήματα ο Σμίθ την στηρίζει στο ένστικτο της ενσυναίσθησης. Ότι δηλαδή ο άνθρωπος από τη φύση του είναι εφοδιασμένος με τη δυνατότητα να μπαίνει στην θέση τού άλλου, να συμμερίζεται την αγωνία του και να τον συμπονάει και σε αυτήν την ενσυναίσθηση βρίσκεται η προϋπόθεση για την ανάπτυξη της ηθικής συνείδησης που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ορθολογική κανονικότητα στις ανθρώπινες σχέσεις και δικαιότερη κατανομή του πλούτου..

Δεν βρήκε την λύση ο Ανταμ Σμίθ. Μας είπε όμως ότι καμία αγορά, από μόνη της, δεν μπορεί να είναι ηθική και πολύ περισσότερο μια δικτατορία της αγοράς όπως η σημερινή. Ίσως η κρίση να αναγκάσει μερικούς να ξαναμελετήσουν τον Ανταμ Σμίθ, όχι γιατί περιμένουμε τίποτα καλύτερο από δαύτους, αλλά τουλάχιστον για να περισώσουν κάπως την επιστημονική τους σοβαρότητα.. Σε μας τους υπόλοιπους, ο Διονύσης Δρόσος με το βιβλίο του μας δίνει μια θαυμάσια ευκαιρία να διαβάσουμε κάτι πολύ χρήσιμο, τουλάχιστον για να μη μας δουλεύουνε ρε γαμώτο..